Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Lubiążu - Z historii szpitala

Od powstania do wygaszenia działalności w czasach II Wojny Światowej. Obecnie zabytkowe elewacje budynków szpitala i charakterystyczne pawilonowe usytuowanie oddziałów w jednorodnym kompleksie architektonicznym są związane z panującą w końcu lat 80 – tych XIX w wiedzą i wówczas nowoczesnym poglądem na temat lecznictwa psychiatrycznego w Europie. Budowane wtedy szpitale psychiatryczne w układzie pawilonowym, stanowiły samowystarczalne miasteczka i były niezależne gospodarczo.

System pawilonowy był bardzo funkcjonalny i opierał się na wywodzącej się z angielskiej koncepcji architektury szpitalnej tzw. miast – ogrodów Ebenezera Howarda, a dzisiaj stanowią perły szpitalnej architektury europejskiej. Najczęściej sytuowano budynki opierając się na osi symetrii i podziału według płci przy zachowanym ułożeniu pawilonów dla chorych spokojnych w centrum kompleksu, a dla chorych niespokojnych na zewnątrz układu. Niespotykanym w innych, podobnych miejscach jest usytuowanie sali teatralnej w środku struktury co symbolizowało wartości, jakimi kierowano się wobec chorych psychicznie.

Koniec XIX wieku obfitował w przełomowe zmiany w leczeniu chorych psychicznie. Wprowadzono nowe metody leczenia chorych oparte na braku stosowania przymusu „no-restraint” według wzorów angielskich, których prekursorem na terenach niemieckich był dr Ludwig Meyer.

Projektantem szpitala w Lubiążu był architekt Eduard Blümner, który oparł się na założeniach opracowanych przez dyrektora szpitala psychiatrycznego, znajdującego się wtedy w obiektach klasztoru Cystersów w Lubiążu dr Wilhelma Altera. Prace budowlane trwały od 1902 do 1910 roku. Obiekt usytuowano 2 km od klasztoru Cystersów na obszarze 151,6 ha. Pierwszych chorych zaczęto przyjmować zgodnie planem już w 1906 roku. Budowany wtedy obiekt był rozwinięciem lecznictwa psychiatrycznego w Lubiążu.

W związku z sekularyzacją zakonu Cystersów w 1810 roku próbowano znaleźć zastosowania ekonomiczne dla zabytkowych obiektów drogich w utrzymaniu. Stąd rząd w Berlinie w 1823 roku przeznaczył klasztor Cystersów w Lubiążu na szpital psychiatryczny. Prace adaptacyjne zakończono w 1830 roku i w lipcu tego samego roku otwarto szpital psychiatryczny na terenie klasztoru. Z tego okresu pochodzą zlepki zwane zaklejkami/ siegelmarke, używane do zabezpieczenia przesyłek pocztowych przez dyrekcję zakładu dla obłąkanych znajdujący się w klasztorze. Wykorzystywano je od około1850 roku do końca lat 20 tych XX wieku, zamiast oznakowania pieczęcią lakowa. W sporadycznych przypadkach były używane do czasów II Wojny Światowej. W początkowym okresie działania szpitala psychiatrycznego w Lubiążu w dwóch miejscach sygnowano nimi ważne pisma z dyrekcji.

Wcześniej budynki klasztorne stanowiły miejsce składowania cukru, stadniny konnej czy też miejsca przetrzymywania rosyjskich jeńców wojennych. Pod koniec XIX wieku w wyniku wzrostu ekonomicznego Prowincji Śląskiej wzrosło również zapotrzebowanie na leczenie chorych psychicznie. Na początku XX wieku szpital w Lubiążu znajdował się w dwóch miejscach: dla chorych I kasy w klasztorze Cystersów, a dla chorych II klasy w nowo wybudowanym obiekcie w 1910 roku. Wraz z demokratyzacją i rozwojem psychiatrii zaprzestano wkrótce leczenia psychiatrycznego w klasztorze, pozostawiając je w nowo wybudowanym nowoczesnym szpitalu psychiatrycznym.

Od tej pory trwał intensywny rozwój szpitala do czasów II Wojny Światowej. Do 1942 roku nowy obiekt pełnił rolę szpitala psychiatrycznego, prawdopodobnie w tym czasie pacjenci zostali wywiezieni do obozów koncentracyjnych i zgładzeni. Brak jest dokumentacji z tego okresu. Lepiej poznana jest sytuacja chorych psychicznie osób narodowości żydowskiej w latach 1938 do 1942 roku przetrzymywanych w szpitalu w Lubiążu. Izolację pacjentów chorych psychicznie na Śląsku zapoczątkowało pismo zastępcy ministra spraw wewnętrznych Rzeszy Pfudtnera z 22 czerwca 1938 roku do władz prowincjonalnych. Zabroniono w nim przebywania pacjentów narodowości żydowskiej z chorymi psychicznie narodowości niemieckiej. Wskazano konieczność izolacji chorych psychicznie Żydów w wydzielonych placówkach. Najwięcej chorych w prowincji śląskiej przebywało w Lubiążu w liczbie 59 osób (dane z 1938 roku). Szpital w Branicach przejął chorych płci żeńskiej.

Mimo nacisków ze strony ówczesnych władz nie przyjmowano do Branic chorych umysłowo mężczyzn narodowości żydowskiej obawiając się wrogiego nastawienia otoczenia wobec szpitala. Początkowo planowano utworzenie odrębnego szpitala psychiatrycznego dla ludności żydowskiej z całych Niemiec lecz do jego wybudowania nie doszło. Zaadoptowano w całej Rzeszy do tego celu zakład w miejscowości Sayn w Nadrenii. Sytuacja narodowości żydowskiej w Niemczech tego okresu pogarszała się dynamicznie i tak już 4 lipca 1939 roku ukazało się 10 rozporządzenie do ustawy o obywatelstwie Rzeszy. Potraktowano w nim niemieckich Żydów jako obcych przebywających na terenach Rzeszy i nakazał żydowskim zakładom opieki społecznej pokrywać koszty pobytu chorych Żydów w zakładach, w tym zwłaszcza o profilu psychiatrycznym.

W sierpniu 1939 roku postanowiono, że szpitalem dla chorych psychicznie mężczyzn narodowości żydowskiej na Śląsku będzie Lubiąż. Planowano utworzenie w tym miejscu specjalnie wydzielonych oddziałów, do pełnej realizacji z przyczyn oszczędnościowych nie doszło. W 1940 roku objęto tych chorych programem zagłady w ramach eutanazji, realizowanej etapowo. Akcję tę poprzedziła szczegółowa rejestracja wszystkich chorych psychicznie, zaraz później przystąpiono do pierwszych akcji gazowania prowadzonych początkowo w Brandenburgu. Bezpośrednią akcję objęcia eutanazją żydowskich pacjentów ze Śląska zarządził minister spraw wewnętrznych Rzeszy w piśmie z 29 listopada 1940 roku. Nakazywano w nim w określonym terminie przeniesienie wszystkich chorych do szpitala w Lubiążu. Koncentracja pacjentów nastąpiła w dniach od 14 do 18 grudnia 1940 roku. Jako pierwsi zostali przewiezieni chorzy z Leśnicy i Lublińca, następnie chory z Bolesławca, Lubina, Skiby i Branic. W tym czasie powołano komisję Larską w składzie: dr Tewes, dr Neuman, dr Schwiedler i asystent Kosler, która dokonała analizy dokumentacji chorych. Z raportu tej komisji wynikało, że poza nielicznymi wyjątkami dane osób nie dawały pewności, że były to osoby narodowości żydowskiej, a u niektórych nie stwierdzono objawów choroby psychicznej, powołano konieczność poddania tych ostatnich 4-6 tygodniowej obserwacji. Mimo tych wątpliwości i wbrew opinii komisji ze szpitala w Lubiążu przygotowano dwa transporty chorych do obozów zagłady. Pośrednictwem w transporcie zajmowała się powołana do tego specjalnie spółka Gekrat.

W sumie objęto eutanazją w dwóch transportach 149 osób. Dokładne miejsce eutanazji chorych psychicznie Żydów z prowincji śląskiej w pełni nie da się określić. Znane są pisma Gekratu z rachunkami za pobyt osób w Irrenanstalt Cholm / Chełmie Lubelskim. Dzisiaj najbardziej prawdopodobne wydaje się, że korespondencja ta była fałszowana i służyła do wyłudzania pieniędzy za rzekomy pobyt w nieistniejącym zakładzie, napędzano w ten sposób machinę hitlerowskiej gospodarki, podobnie postępowano w przypadku obozów zagłady. W 1942 roku akcja eutanazji umysłowo chorych Żydów została w zasadzie zakończona.

Można się domyślać, że osoby z nowymi zachorowaniami były po prostu włączane do kolejnych transportów do obozów zagłady. Do 1945 roku szpital w Lubiążu pełnił funkcję sanatorium dla wojsk niemieckich powracających z frontu.

Reaktywacja działalności szpitala psychiatrycznego

Po wyzwoleniu, przez krótki czas na terenie obiektu funkcjonował szpital polowy dla wojsk radzieckich. Z ciekawostek tego okresu należy to, że w budynku dla lekarzy tzw. Lekarzówce mieszkał przez jakiś czas Marszałek Rokossowski. Dewastowane działaniami wojennymi obiekty w dniu 6 grudnia 1949 roku zostały przekazane przez Wojewódzki Wydział Oświaty Rolniczej we Wrocławiu – Centralnemu Zarządowi Technicznej Obsługi Rolnictwa w Łodzi z przeznaczeniem na Ośrodek Szkolenia Kadr Mechanizacji Rolnictwa na podstawie pisma Ministerstwa Rolnictwa i Reform Rolnych z dnia 11-11-1949 roku. Szkolono w tym miejscu kierowców i kombajnistów, wykorzystując tzw. Pomocnicze Gospodarstwo Rolne przy szpitalu.

Eksploatacja infrastruktury trwała do 1956 roku, części budynków z typowym przeznaczeniem szpitalnym nie używano, wybudowano natomiast na terenie szpitala hale produkcyjne, kuźnię, garaże, zbiorniki na paliwo i część mieszkań pracowniczych. W okresie najbujniejszego rozkwitu szkoły uczyło się niej 1200 mężczyzn i 100 kobiet przy 290 osobach kadry.

Na mocy Uchwały Nr 69 Prezydium Rządu z dnia 6-02-1954 roku, w dniu 2-02-1957 Minister Rolnictwa oraz Ministerstwo Zdrowia wydali Zarządzenie o przekazaniu obiektów po Ośrodku Szkolenia Kadr Mechanizacji Rolnictwa Ministerstwu Zdrowia w celu utworzenia na tej bazie państwowego Szpitala Psychiatrycznego w Lubiążu.

Źródło: fragment książki Jacka Kacalaka „Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Lubiążu na przełomie wieków”